Στην εξέλιξη της μετεωρολογίας μεγάλη σπουδαιότητα σημείωσε η εφεύρεση του βαρόμετρου καθώς και τα άλλαμετεωρολογικά όργανα. Από τότε η μετεωρολογία πήρε άλλη μορφή,συστηματοποιήθηκε και είναι μεγάλη η ωφελιμότητα της στους περισσότερους κλάδουε της εθνικής οικονομίας και ιδιαίτερα στην ναυτιλία και αεροπλοϊα.
Μιά επίσκεψη στη Μετεωρολογική Υπηρεσία - που την διευθύνει ο πλοίαρχος κ. Χορς - μας κάνει να μείνουμε εκστατικοί μπροστά στην τόσο απλή προγνωστική εργασία των παλιών λαϊκών μετεωρολόγων και μάλιστα των ναυτικών. Τί ριζική διαφορά ! Πόσες ημερήσιες μετεωρολογικές παρατηρήσεις από τους εκατό περίπου σταθμούς, με χίλια δυό όργανα, πόσες ανταλλαγές σχετικών ραδιοτηλεγραφημάτων με το εξωτερικό και απασχόληση τόσων ειδικών επιστημόνων για την έκδοση του δελτίου ! Πώς λοιπόν, ύστερα από όλα αυτά να μην εκφράσουμε τον αμέριστο θαυμασμό μας στους εμπειρικούς θαλασσινούς, που κατόρθωναν με ατελή μέσα να προβλέπουν τον καιρό μ' επιτυχή αποτελέσματα, βασιζόμενοι στα φυσικά φαινόμενα και τις προλήψεις τις τόσο ποιητικές ; Ήταν αρκετό στο ναυτόπουλο, ανεβαίνοντας στο κατάρτι, ν' αγναντέψει απ' το κορζέτο και ν' αντιληφθεί τον καιρό που θά 'βρισκε στο ταξίδι τους, όπως παραστατικότατα το λένε κι οι στίχοι του δημοτικού θαλασσινού τραγουδιού :
-Για σήκω βρε μουτσόπουλο, ν' ανέβεις να κατέβεις
-Να ξαγναντίσεις τον καιρό να πιάσουμε λιμνιώνα.
-Τραγούδιε κι ανέβαινε κλαίει και κατεβαίνει
-Τί έχεις βρε ναυτόπουλο, κλαίεις και κατεβαίνεις ;
-Και τί καλόν να θυμηθώ παρηγοριά να έχω ;
-Ο νότος φέρνει το νερό κι ο βοριάς το χιόνι.
-Κι σκυλοτραμουντάχειλος φέρνει τ' αδρύ χαλάζι.
Στα παλιότερα χρόνια, που η μετεωρολογία βρισκόταν στη γέννησή της, η πρόγνωση του καιρού γινόταν επάνω σε πολύχρονες παρατηρήσεις, φυσικών φαινομένων και από το αποτέλεσμά τους ξεχώριζαν σε καλά και κακά. Σε προφορικές παραδόσεις, που διατηρήθηκαν από γενιά σε γενιά κι αναφέρονται σε διάφορα σημάδια, σε ιδιόρρυθμες φωνές ζώων, θαλασσινούς δαίμονες και στα τελώνια. Και καθώς τις συνήθειες και κοινωνικές αντιλήψεις η λαϊκή σοφία τις αποκρυστάλλωσε στις παροιμίες, έτσι και οι πολύχρονες αυτές παρατηρήσεις που αποτελούν τη θαλασσινή εμπειρική μετεωρολογία, βρίσκονται στις παροιμίες. Σ' αυτές που είναι η εκδήλωση του πρακτικού λαϊκού πνεύματος. Σχετικές με τον καιρό πήραμε από τις ανέκδοτες του θεμελιωτή της λαογραφίας Ν. Πολίτη. Ο εμπειρικός ναυτικός γνάντευε τον καιρό. Ένα χαρακτηριστικό σημάδι που έδειχνε πως ερχόταν ξαφνική θύελλα, ήταν τα σύννεφα σχήματος φρυδιού ή τόξου :
-Είδες τόξο την αυγή ;
-Καλοσύνη το βράδυ.
-Είδες τόξο το βράδυ ;
-Κακοσύνη την αυγή.
Ο καπετάνιος ήταν ήσυχος αν έβλεπε το φεγγάρι όρθιο - ορθό φεγγάρι δίπλα ο πρωτογεμιτζής. Δίπλα το φεγγάρι ορθός ο πρωτογεμιτζής.
Στη λαϊκή παράδοση οι άνεμοι, ο βοριάς, ο νοτιάς, ο σορόκος, ο γαρμπής, ο γρέγος, πουνέντης είναι τα στοιχεία που αναταράζουν κάθε τόσο τη θάλασσα. Τα καμώματα του γαρμπή και πουνέντη αρχίζουν σαν νυχτώσει:
- Ο πουνέντης κι ο γαρμπής να βραδιάσει και θα δεις.
Επίσης χαρακτηριστική είναι και η παροιμία που δείχνει την αντιζηλία των ανέμων και τί λογής είναι ο καθένας :
- Ο Βοριάς κι η Τραμουντάνα είπαν τη νοτιά τσιγγάνα.
-Κι η Νοτιά τους απεκρίθη : Βρε Νοτιά καραβοπνίχτη όπου πνίγεις τα καράβια τα μικρά και τα μεγάλα.
Συμπληρωματική κι αξιοσημείωτη είναι η παροιμία ''Γέρο βοριά αρμένιζε και Νότο παλικάρι '', επειδή ο βοριάς ταξιδεύεται εύκολα όσο ελαττώνεται η σκληρότητά του, όσο γεράζει, κι η νοτιά όσο είναι φρέσκια, γιατί με το πέρασμα του καιρού σηκώνει φουσκοθαλασσιά, δηλαδή όσο γεράζει τόσο ξετσιπώνεται, πράγμα που το πρόσεχαν και οι αρχαίοι : ''Αρχομένου τε νότου και λήγοντος βορέου''.
Αν βρεθεί στο καράβι σαββατογεννημένος είναι βέβαιο πως θα πιάσει δυνατός γρεγολεβάντες. Τα μηναλλάγια, οι δώδεκα ή έξη πρώτες αυγουστιάτικες μέρες, τα μερομήνια θεωρούνται η περίοδος που θα κάνουν πρόγνωση για ολόκληρο το χρόνο. Σ' αυτό έδωσε αφορμή η συχνή αλλαγή του καιρού εκείνες τις μέρες. Σύμφωνα με τις λαϊκές προβλέψεις στην περίοδο αυτή που λέγεται και Δρίμες, δεν πρέπει να πλύνουν στη θάλασσα γιατί ''τ' Αυγούστου οι δρίμες στα πανιά''σημαίνει την καταστρεπτική επίδραση των θαλασσινών νερών.Με την παροιμία ''κυριακής βοριάς, δευτέρας γάϊδαρος'' δείχνουν πως ο δυνατός κυριακάτικος βοριάς θα πέσει τη Δευτέρα. Την πρόγνωση του χαλαζιού εκφράζει η : ''φυσάει Νοτιάς, φυσάει Βοριάς, πέφτει βαρύ χαλάζι''. Ο καλός καιρός και το σύντομο ταξίδι ''φύσηξε καιρός, χίλια μέτρα''. Πολλές φορές οι παρατηρήσεις σημειώνουν ουσιώδη διαφορά. Άλλοι υποστηρίζουν ότι ο καιρός καλμάρει την Πέμπτη και την Παρασκευή γυρίζει σε φουρτούνα κι άλλοι εντελώς τ' αντίθετα, όπως αναφέρουν κι οι παροιμίες : '' Ο καιρός την Πέφτη πέφτει και την Παρασκευή ξυπνά'' και την ''Πέφτη πέφτει ο καιρός, Παρασκευή βιδιάζει (=ευδία) και το Σαββατοκύριακο άλλο καινούριο βάζει''. Οι ανοιξιάτικοι καιροί θεωρούνται εξαιρετικά επικίνδυνοι. Τότε γίνονται τα περισσότερα ναυάγια και πυκνώνουν τα μαύρα στα νησιά και τ' ακρογιάλια : ''Των καλών ναυτών οι γυναίκες τον Απριλομάη χηρεύουν''. Την ακαταστασία του καιρού επίσης φανερώνει και η παροιμία ''ήλιος με ποδάρια, βροχές με σοροκάδα''. Άλλη πάλι εκφράζει την απελπισία τους που τις περισσότερες φορές αποτυχαίνουν τα προγνωστικά τους : ''Πάλι μας γέλασε η κυρά- Θαλασσίτσα''. Τη μεγάλη θαλασσοταραχή που αναγκάζει τα καράβια να ποδίζουν σε φυσικά λιμανάκια και ορμίσκους : ''Μήτε γεμιτζής στο πέλαγος, μήτε γάδαρος στο κάτω νησί''.
Τ' αυγουστιάτικα αγριοκαίρια, που μοιάζουν με την ανοιξιάτικη καιρική ακαταστασία : ''Τ' αυγούστου τα βοριάσματα, τον Απρίλιονα εναθυμώνται''. Τα Νικολοβάρβαρα ήταν οι μεγάλες κακοκαιρίες στο πρώτο δεκαήμερο του Δεκέμβρη και πίστευαν πως το σαραντάμερο όλα τα δαιμονικά τάγματα των καλλικαντζάρων κατέβαιναν στη θάλασσα και προκαλούσαν τις φουρτούνες. Γι' αυτό όταν πλησίαζαν τα Νικολοβάρβαρα έβαζαν πλώρη για τις πατρίδες τους, γιόρταζαν τα Δωδεκάμερα κι ύστερα από τα Φώτα έφευγαν γιατί ''αγιάσαν τα νερά πάν τα παγανά'' και με το ακόλουθο δίστιχο του Άη Γιάννη έδειχναν πως άλλαξε η εποχή :
-Ως τ' Αη Γιαννιού τρυγόνα
-Είναι η φούρια του χειμώνα.
Ανάμεσα στα κακά σημάδια μεγάλη σημασία έδιναν στα Τελώνια, τα πονηρά αυτά πνεύματα τ' ουρανού, που καθώς πίστευαν, καταδίωκαν και τελωνίζουν τις ψυχές. Για να διαλύσουν αυτή την ωχροκίτρινη λαμπυρίδα έκαναν θόρυβο με χάλκινα σκεύη. Αν δε διαλυόταν σήμαινε πως μεγάλο κακό τους περίμενε κι άναβαν κερί του Επιταφίου, που συνήθιζαν πάντοτε να έχουν στα καράβια τους. Το ίδιο έκαναν και στην πυκνή ομίχλη. Φυσικό ήταν στην πρόγνωση του καιρού μεγάλο ρόλο να παίζουν οι προλήψεις και δεισιδαιμονίες. Άνθρωπο που τον έδερνε κακοτυχιά δεν έπρεπε να μπει σε καράβι και μάλιστα καινούργιο. Κακοσημαδιές ήταν αν πηγαίνοντας στο καράβι αντίκριζαν κατσίκα, αν μέρα για αναχώρηση έπεφτε Τρίτη ή Παρασκευή και το σημαντικότερο απ' όλα η διεύθυνση που θ' ακολουθούσε το πουλί που θα φτερούγιζε δίπλα στο καράβι και προ πάντων κουκουβάγια. Το φτερούγισμα στα δεξιά ήταν καλό σημάδι κι αντίθετα καταστροφή. Γι' αυτό αν ήταν στα σχοινιά, ανέβαιναν στο κορζέτο και προσπαθούσαν να το χτυπήσουν αν δεν απομακρύνονταν απ' το καράβι. Μαζεμένα σύννεφα, θεοσκότεινα στη βάση τους, στο κέντρο ανοιχτότερα και ψηλά ο αποσπερίτης, ήταν από τα βέβαια σημάδια του νοτιά. Πόσο λίγες είναι οι καλοκαιριές και πώς δεν πρέπει να τις χάνουν δείχνουν οι παροιμίες ''χάρου τον καλό καιρό γιατί ο κακός δεν λείπει'' και ''αλλοί σ' τον πώβρει τουν καιρό και δεν τουν αρμενίσει''. Ύστερα από τον καραβοπνίχτη χιονιά περιμένουν νοτιά : ''από χιονιά και νότος'' και το συχνό φύσημα του νοτιά : ''Ο νοτιάς είπε γέψου και καρτέρα με ''. Πολλές παρατηρήσεις έχουν τοπικό χαρακτήρα, όπως συμβαίνει με τ' ακρωτήρια Τσικνιά, Κάβο Ντόρο και Καβομαλιά.
Κατά το φθινόπωρο άμα δουν μαύρα σύννεφα στο βουνό της Τήνου και τον Τσικνιά σκοτεινιασμένο περιμένουν χιονιά. Κάθε καβατζάρισμα του Κάβο Ντόρο ήταν ζημιά, και τις τρικυμίες με τις ξαφνικές σπιλιάδες του Καβομαλιά τις απέδιδαν στα ξωτικά. Αξιοπαρατήρητο ήταν και το άστρο της τραμουντάνας. Για το βογγητό της θάλασσας είχαν δημιουργήσει την παράδοση, πως για ν' αποκτήσει βάθος κι ο ουρανός ύψος συμφώνησαν να κλωτσά ο ένας τον άλλον ίσαμε να το κατορθώσουν..
Αλλ' η θάλασσα στο τέλος καταπάτησε τη συμφωνία κι ο ουρανός την έδεσε με τρίχες από ουρά αλόγου. Από τότε με τα βογγητά της φοβερίζει, αλλά δεν κατορθώνει τίποτα :
Η θάλασσα τον ουρανό πολύ τον φορίζει
Γιατί τη σφιχτόδεσε κι αυτή όλο βογγίζει.
Η λαϊκή εμπιστοσύνη στις μετεωρολογικές παροιμίες και η προσήλωση στις σχετικές προλήψεις ήταν απεριόριστη κι ολοκληρωτική και παρόλες τις αντιγνωμίες το σύνολό τους αποτέλεσε τη Δημοτική Θαλασσινή μετεωρολογία των παλιών ναυτικών. Τα γεμάτα παραστατικότητα πορίσματα της δημοτικής θαλασσινής εμπειρίας...
(...) (...)
\''ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΑΥΤΙΚΟΙ
ΣΤΑ ΠΕΡΑΣΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ ΚΑΙ ΑΛΛΑ
ΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ''
ΛΥΡΙΚΑ
του ΘΕΟΔΩΡΟΥ Β. ΒΑΣΜΑΤΖΗ
ΑΘΗΝΑ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2002
